Τελευταία μέρα του Νοεμβρίου, ή «Αγ’Αντριά» όπως τον λεν, είναι του Αγίου Αντρέα, του επονομαζομένου «Τρυποτηγανά», καθώς τη μέρα της γιορτής του συνηθίζανε να τηγανίζουν λαλαγγίτες ή λουκουμάδες και λέγαν πως όποια νοικοκυρά το αμελήσει τούτο το έθιμο θα της τρυπούσε ο άγιος το τηγάνι! Δεν είναι και παράξενο που η μέρα τούτη συνδυάστηκε με τηγανιτές λιχουδιές, καθώς είναι μέρα γιορτινή που πέφτει σε περίοδο νηστείας (βλ. Σφουγγάτε τα χειλούδια σας του Άη Φιλίππου διάβη..) και μάλιστα σε μια εποχή που βγαίνει το πρώτο λάδι της χρονιάς. Έτσι κι αλλιώς στα μέρη μας, με το πρώτο λάδι -όπως και με το τελευταίο- συνηθίζαν να φτιάχνουν λουκουμάδες και λαλαγγίτες για να γλυκαθούν και να το εγκαινιάσουν!

Πώς προέκυψε όμως το ἐθιμο? Ο Ιησούς βρίσκεται σε περιοδεία με τους μαθητές του διδάσκοντας και κηρύττοντας. Βρίσκονται λοιπόν στο χωριό του αποστόλου Ανδρέα, πεινασμένοι και διψασμένοι. Ο Ανδρέας τον προσκαλεί στο σπίτι του μαζί με τους υπολοίπους. Φτάνοντας όμως εκεί, η γυναίκα του τον ενημερώνει ότι δεν υπαρχει τίποτε άλλο παρά νερό, αλεύρι, λάδι και μέλι. Ο Ανδρέας ανησυχεί, αλλά αμέσως σκεφτόμενος τι μπορεί να γίνει πρότεινε στην γυναίκα του μαζί με όλα αυτά που υπάρχουν να φτιάξει τηγανίτες, για να φάνε ο Ιησούς και οι μαθητές του. Το περιστατικό αναφέρεται σε κάποιο κείμενο απόκρυφου ευαγγελίου.

ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟΥ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ

Το έθιμο του Αγίου Ανδρέα του «Τρυποτηγανά»  αναβιώσε με αφορμή τον εορτασμό του Αγίου Ανδρέα του «Τρυποτηγανά» ή «Τρυποτηγανίτη». Έθιμο, θερμαντικό για το κρύο που αρχίζει, είναι οι «τηγανίτες» ή «λουκουμάδες» του Αγίου Ανδρέα. Φτιάχνουν παντού από το έδεσμα αυτό (χαρά των πεινασμένων παιδιών της παλαιότερης εποχής) και το θεωρούν (ή το θεωρούσαν) τόσο απαραίτητο, ώστε να πιστέψουν ότι ο Άγιος Ανδρέας, τιμωρεί εκείνους που ξεχνούν την εθιμική αυτή υποχρέωση. «Τρυπάει» λένε το τηγάνι της νοικοκυράς αν δεν το χρησιμοποιήσει για τους γιορταστικούς λουκουμάδες . Γι’ αυτό ονομάζουν τον Άγιο «τρυποτηγανά» σαν να τον φοβούνται για τις κυρώσεις του.

Πολύ σωστά σημειώνει ο Νίκος Ψιλάκης («Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη», εκδόσεις Καρμανωρ) πως «Όποιος αρκείται στην ανάγνωση των συναξαρικών πηγών ίσως να μην κατανοήσει ποτέ γιατί συνδέθηκε με τα τηγάνια και τις τηγανίτες ο πρωτόκλητος μαθητής του Χριστού, ο ψαράς από τη Βησθαϊδά, που «όργωσε» τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία διδάσκοντας το λόγο του Διδασκάλου του. Θα το κατανοήσει μόνον αν θυμηθεί τους ειδικούς διαιτολογικούς κανόνες που ισχύουν κατά τις περιόδους των τεσσαρακοστών (η εορτή του Αγίου Ανδρέα πέφτει μέσα στη σαρακοστή των Χριστουγέννων) και αν παράλληλα παρακολουθήσει τη ζωή των αγροτικών κοινωνιών του ελληνικού χώρου, που αυτήν την περίοδο καταπιάνονται με την (κοπιώδη) συλλογή του ελαιοκάρπου.»Και συνεχίζει: «….Στα τέλη του μήνα, όμως, έπρεπε να έχουν αλεστεί οι πρώτες ελιές και να έχει φτάσει στο κάθε σπιτικό το καινούριο λάδι. Το τηγάνισμα κατά την ημέρα της γιορτής του Αγίου Ανδρέα (ή την παραμονή) έπρεπε να γίνει με λάδι από την καινούρια σοδειά. Η χρησιμοποίηση του καινούριου ελαιολάδου ενσωμάτωνε μια ιδιαίτερη τελετουργία. Συχνά έχυναν το λάδι στο τηγάνι σταυρωτά λέγοντας μιαν ευχή, όπως «καλοκατάλυτο» ή «και του χρόνου». Πιθανότατα πρόκειται για απήχηση των απαρχών, της συνήθειας να μοιράζονται οι πρώτοι καρποί της σοδειάς ή να προσφέρονται στους θεούς.

Οι απαρχές του ελαίου είναι ένα από τα πιο συγκινητικά έθιμα των ελαιοπαραγωγγικών περιοχών. Στη Μεσαρά «το πρώτο λάδι της χρονιάς δεν πήγαινε στο σπίτι, αν δεν σταματούσε εκείνος που το μετέφερε στην εκκλησία και να ανάψει με αυτό καντήλια…». Στο Λάστρο Σητείας «από το πρώτο λάδι πήγαιναν οπωσδήποτε ένα μπουκάλι ή ένα μίστατο, ανάλογα με το τι μπορούσε ο καθένας, στην εκκλησία. Το μίστατο ήταν σταμνί με πλατύ στόμιο και έβαζε εφτά οκάδες λάδι. …..Με το πρώτο λάδι έπρεπε να ανάψουν και το καντήλι του κάθε σπιτικού στο εικονοστάσι.»Εκτός από τις προσφορές στη θεότητα, το έθιμο απαιτούσε «μοίρασμα» των αγαθών που είχε στείλει η θεία ευλογία. Και ως καταλληλότερη μέρα γι’αυτό θεωρήθηκε η 30η Νοεμβρίου:«πάσαι αι οικοδέσποιναι αφ’ εσπέρας της εορτής ταύτης, ή και την πρωϊαν κατασκευάζουν τηγανίτας ή μελομακαρόνες κτλ. Όστις δε δεν κάνει τοιούτους, τρυπά το τηγάνιόν του ο άγιος, όθεν και τρυποτηγανάς επικαλείται…»«Του Άι Αντρέα όποια γυναίκα δεν ψήσει τηγανίτους θα τρυπήσει το τηγάνι…»Στις περιοχές όπου παρασκεύαζαν τηγανίτες φρόντιζαν να προσφέρουν από ένα πιάτο σε φιλικά ή συγγενικά σπίτια και, κυρίως, σε σπίτια που είχαν ανάγκη ή που δεν είχαν ελαιώνες. Η συνήθεια αυτή αποτελεί μία από τις πιο χαρακτηριστικές απηχήσεις των εθιμικών απαρχών. Το ίδιο ακριβώς γίνεται σε πολλές περιοχές του ελληνικού χώρου με το πρώτο ψωμί της χρονιάς…..»